Armut Çeşitleri (Karadeniz Bölgesinde Yetiştirilen)

Armut Roseaceae ailesinin Pomoideae alt grubuna dâhil yumuşak çekirdekli bir meyve çeşidi olup, Latince adı Pyrus’tur. Armutlar, Doğu ve Batı armutları olarak ikiye ayrılmakta, Batı armutları Avrupa, Kuzey Afrika, Yakın Doğu, İran ve Orta Asya bölgelerini kapsamaktadır. Dünyada ekonomik açıdan en önemli armut çeşidi anavatanı Anadolu, Kafkasya ve Orta Asya olduğu Pyrus communis L. olup, bulunduğu bölgenin iklimine ve toprak yapısına adaptasyonu çok fazla olan bu türün 600’ ü aşkın çeşidi bulunmaktadır. Anadolu ayrıca kendiliğinden veya aşılanarak yetiştirilmiş armut türlerinden P. elaeagrifolia (ahlat), P. salicifolia, P. amygdaliformis, P. elagrifolia, P. syriaca ve P. salicifolia türlerinin de anavatanı olarak bilinmektedir.

Pyrus communis türü Anadolu’nun her yerinde yaygın olarak yetiştirilirken, Pyrus

communis ssp. sativa ve Pyrus amygdaliformis Çanakkale, Balıkesir, İzmir, Manisa, Aydın, Muğla, Uşak, Kütahya ve Antalya’da Pyrus elaeagrifolia (ahlat) Kütahya, Eskişehir, Bolu, İstanbul, Kastamonu, Sivas, Ankara, Antalya ve Kayseri; Pyrus syriaca ve Pyrus hakkiarica Hakkari çevresinde; Pyrus anatolica Uşak; Pyrus bulgarica Tekirdağ ve Kırklareli; Pyrus salicifolia Erzurum çevresinde; Pyrus boissiriana Kars çevresinde, Pyrus Pyraster ise Karadeniz bölgesinde yaygın olarak görülmektedir. 2013 yılı FAO verilerine göre toplam % 68.64’i tek başına Çin’de gerçekleşen  25.203.754 tonluk Dünya armut üretiminde Türkiye 461.826 ton ile beşinci sırada yer almakta olup, bunun % 37.43’si Bursa, % 14.56’sı Antalya, % 3.38’i Ankara illerinden sağlanmaktadır. Karadeniz bölgesinde ekonomik anlamda bir armut

yetiştiriciliğinden söz etmek mümkün olmayıp, daha çok aile ihtiyacını karşılayacak düzeyde yetiştiricilik yapılmaktadır ki sözgelimi Ordu ili 3.531 ton (% 0.76) üretimi ile Türkiye genelinde 29.  sırada yer almaktadır.

Kuzey rüzgârlarının getirdiği nem dolayısıyla bol miktarda yağış alan, ilkbahar geç donlarının çok sık rastlandığı bölgelerden olan Karadenizde meyve türleri kendi içinde oldukça zengin bir popülasyona sahiptir.  Bu çok sayıda çeşide yerel ağızlarda ilden ile hatta köyden köye değişen farklı isimler verilmektedir. Yunanca’nın Trabzon Rumcası lehçesinin Bizans sonrasında Osmanlı döneminde de gücünü koruması özellikle Trabzon ve çevresinde meyve isimlerinde de etkili olmuştur. Bu durumun sebebi olarak Trabzon Rumcası ve Trabzon, Kuzey Gümüşhane ve Rize Türkçesi’nde, isim ve sıfatlara eklenilen -ap son eki armut anlamı vermektedir. Yunanistan’da Pontiaka olarak adlandırılan

Karadeniz Rumcası’nda armut anlamında Giresun, Ünye, Trabzon’da apidin (απιδιν), Ordu, Of, Santa, Trabzon, Gümüşhane ‘apid’ kelimeleri kullanmaktadır. Trabzon Rumcasında doğal kullanımına karşın, armut cinslerinin orjinal isimleri zamanla unutulmakta ya da değişmektedir. Geçmişte evlerde mısır yarması hazırlamak için kullanılan, el değirmeni ‘şoromul’un ortadan kalkmasıyla adını verdiği şoromulap armudunun artık değirmen armudu olarak tanımlanması da bu olguya örnek olarak verilebilir. Latince pyrus pyraster “yaban armudu” (İtalyanca Pero selvatico, Almanca Holzbirne, İngilizce wild pea) Anadolu’da çördük (Sivas) ve bozzuk (Malatya) gibi isimlerle bilinirken Trabzon’da ağrap, Ordu’da aynı kelimesnin deforme formu ancap olarak bilinmektedir. Yunanca άγρια (ağria) “yabani” anlamındaki kelime Karadeniz Rumcasında άγρα (ağra) olarak ifade edilmekte olup- ap ekiyle yabani armut

anlamında Karadeniz Rumcası ağrapin [αγράπιν]  (Giresun) ve ağrap (Santa, Trabzon, Gümüşhane) formlarıyla kayıtlıdır. Armut Lazca ‘m3xuli’, Gürcüce mskhali (მსხალი) kelimeleriyle ifade edilmekte olup, bu dillerde de armutun, rengi, şekli, yetiştiği yer gibi özellikler dikkate alınarak ad verilmiş pek çok çeşidi bulunmaktadır.

Ordu ilinde yerel armut çeşitleri

Acamur, Acı, Acıbur, Ağca, Ağustos, Ahlat, Ak, Alucu, Atan, Ayuboğan, Bağ, Bal, Ballık, Batum, Bekar, bey, Bıldırcın, Burnu Çukur, Çatal, Çınarlık, Çiçek, Çorak, Çöp, Çörtük, Çürüğen, Daş, Dere, Derme, Dizine, Doğan, Doğanavrat, Dombul, Ebem, Eğri zıpçuk, Enuk, Er, Eşek, Fındık, Furuncuh, Gavşak, Gavum, Gerdek, Göğce değermi, Göğceli, Göllüce, Habilis, Hacılu, Hamderme, Harman, Hartana, Hıyar, İbrik, İmamlar, İslice, Kabak, Kadın Parmağı, Kalınsap, Kara, Karpuz, Karaçepni, Kavun, Kendir, Kış, Kızıl, Kiraz, Koca, Koh, Köpek baş, Kumlu, Kuş, Kuyumcu, Küpdüşen, Kürtün, Laz, Limon, Mağlap, Muz, Orak, Öveyik, Pamuk, Selemen, Serende, Susak, Terzi, Topbaşı, Uzun, Übrük,Yumurta, Zevgülü, Ziraat

Gümüşhane ilinde yerel armut çeşitleri

Abbasi armudi, arpa armudi, bal armudi, buldurçun armudi, cinci armudi, çermayi ar-mudi, gelinboğan armudi, göğsuli armudi, ğabah armudi, hodayi armudi, ğış armudi, ğızıl armud, gül armudi, hacıhamza armudi, hakveri armudi, keyiş yemez, armudi, lop armudi, limon armudi, mehrani armudi, meyrik armudi, toxat armudi, turşi armudi

Rize ilinde yerel armut çeşitleri

Bal, dalkıran, doktor, eğrişap, ehlikap, fasulap, fernap, harnap, İstanbul, isterap, kabak, kalandap, kalonsap, karakutap, karpuz, kendir, kerez, kış, koçinap, kukarapi, ladrapi, Laz, likapa, Rus, salaha, seçerap, seterap, soğanap,  su armudu, yabani (Lestankoz), yağ

Trabzon (Sürmene, Of) ilinde yerel armut çeşitleri

Su, Kanavab, Çayırab, Anaracab, Kiraz, Guganap, Lazap, Kendir, Kendir Arabı, Koçinap, Kış, Galap, Değirmen, Rus, Hanap, Şeker, Kabak, Bal, İncesap, Kalınsap, Cigarsap, Haphap, Holigida (güz armudu), Bahçe, Tez, Milap, Bozdoğan, Laynap, Trapezop, Gümüşhane, Kolongizap, Sernap, Keyvanap, munzurap, kukurap, Ternap, ladrap, mulgurap, ağrap

Trabzon (Şalpazarı) ilinde yerel armut çeşitleri

ağca armudu, ahmadak armudu, ayva armudu, bal armudu, beşir armudu, çocuk boğan armudu, daş armudu, elevi armudu, eğri sıbık armudu, gabak armudu, gara armudu, gavun armudu, gış armudu, giresun armudu, guyumçu armudu, hacı hamza armudu, hasan armudu, hendek armudu, karpuz armudu, kendir armudu, kiraz armudu, konturap armudu, makaz armudu, memet armudu, orak armudu, sarap armudu, simenli armudu, şeker armudu, tellek armudu, tonya armudu, yay armudu, yayuk armudu

Kaynakça

AYDIN, Mehmet (2008). Ordu ve Yöresi Ağızlarında Armut Adları. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/3 Spring

ÇELİK A. (1999), Trabzon-Şalpazarı Çepni Kültürü. T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları. Trabzon s. 527

Her Yönüyle Güneysu Rize (1996) Güneysu Sosyal Dayanışma ve Kültür Der-neği. İstanbul s. 84

KARA, İ. (2001), Güneyce. Dergâh Yayınları. İstanbul s. 23

KILIÇ, D., Bostan. S.Z  (2016).Gürgentepe (Ordu, Türkiye) İlçesinde Yetiştirilen Yerel Armut Çeşitlerinin Meyve ve Ağaç Özellikleri.

ÖZBEK. S. (1978). Özel Meyvecilik. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Adana, 128

ÖZCAN. S (1990), Gümüşhane Kültür Araştırmaları ve Yöre Ağızları. Kültür Bakanlığı s.425

ÖZTÜRK, Özhan (2005). Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları. İstanbul

PAPADOPULOS, LP. (1958-1961), Ιστορικόν Αεξικόν της Ποντικης διαλέκτου. Atina I: 94

WOLKO, L., Antkowiak, W., Lenartowicz, E. ve Bocianowski, J. (2010). Genetic Diversity Of European Pear Cultivars (Pyrus Communis L.) And Wild Pear (Pyrus Pyraster (L.) Burgsd.) İnferred From Microsatellite Markers Analysis. Genet Resour Crop Evol (2010) 57: 801–806.